Από μαρτυρίες των νοταρίων Antrea Belamor και Francesco deCruce γνωρίζομε με βεβαιότητα ότι το 1339 ή το 1341 εγκαταστάθηκε στο Μέρωνα ο Αλέξιος Καλλέργης, εγγονός του Μεγάλου Αρχοντα Αλεξίου από το γιο του Γεώργιο. (5).
Κεντρικής σημασίας μνημείο που σώζεται στο Μέρωνα, είναι η εκκλησία της Παναγίας. Κτισμένη το 14ο αιώνα (πιθανώτατα από τον προαναφερθέντα Αλέξιο) η Παναγία του Μέρωνα φέρει 4 οικόσημα των Καλλεργών του τύπου του απλού θυρεού, τοιχογραφημένα στο εσωτερικό ή ανάγλυφα στο εξωτερικό του ναού. Ο ναός είναι τρίκλητος , σκεπασμένος με καμάρες στο εσωτερικό και μια ενιαία δικλινή στέγη στο εξωτερικό. Οι τρείς αψίδες και οι είσοδοι είναι στολισμένες με τόξα. Οι εργασίες αναστήλωσης αποκάλυψαν και μια (ημικατεστραμένη) επιγραφή.Η Παναγία του Μέρωνα είναι ιστορημένη με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες από ικανό ζωγράφο τον οποίο ο κτήτορας του ναού είχε μετακαλέσει από το εξωτερικό στις αρχές του 15ου αιώνα. (5). Ανάμεσα στις τοιχογραφίες περιλαμβάνονται, ένας κύκλος από το βίο της Παναγίας, ο Ακάθιστος, η Ρίζα του Ιεσσαί και σκηνές από το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου. Σπάνιο είναι ανάμεσα στους συλλειτουργούντες το πορτραίτο του Αγίου Γρηγορίου του Διαλόγου, δηλαδή του πάπα Γρηγορίου του Μεγάλου. Απεικονίζεται ντυμένος όπως οι Ορθόδοξοι ιεράρχες. Πολύ ωραία είναι και η τοιχογραφία που παριστάνει τη Βαιοφόρο. Είναι πολυπρόσωπη με ζωηρά χρώματα και κινητικότητα των μορφών που δίνουν μια γιορταστική εντύπωση. (9) Απέναντι ακριβώς από την εκκλησία βρισκόταν ένα μεγαλοπρεπές κτίριο, ασφαλώς η κατοικία του κτήτορα Καλλέργη. Αυτό προκύπτει από τις περιγραφές των γεροντοτέρων κατοίκων του Μέρωνα, αφού οι παρεμβάσεις ήταν τόσο πολλές που τίποτα από την παλιά του αίγλη δεν διακρινεται σήμερα. Όσον αφορά στα οικόσημα της Παναγίας του Μέρωνα, λεπτομερης περιγραφή δίδεται στο σχετικό κεφάλαιο.
Η πιο σημαντική μαρτυρία για τους Καλλεργηδες του Μέρωνα δίδεται από το Χριστόφορο Μπουοντελμόντι, Ιταλό περιηγητή, ο οποίος επισκέφθηκε το Μέρωνα στα 1415 (10). Λόγω της σημασίας της, παραθέτω τη σχετική περικοπή : ” Ενας δύσβατος δρόμος μας έφερε στο χωριό Μέρωνας. Είναι χτισμένο σε ένα ύψωμα σε μια ευχάριστη θέση. Στην πλαγιά ψηλών βουνών διακρίναμε πολλές καρυδιές και καρποφόρα δέντρα με ένα αρχοντικό σπίτι. Ετοιμαζόμουν να θαυμάσω το τοπίο, όταν ένας καλόγερος άρχισε να μου λέει: ” Όταν ο αγιώτατος αυτοκράτοράς μας, κύριος της οικουμένης και της Κωνσταντινουπόλεως, εγκατέλειψε τη σχισματική και διευθαρμένη εκκλησία σας στις πλάνες της και μας εστερέωσε στην αγία ορθόδοξη πίστη, χάρη στο σεβαστό μας πατριάρχη, μας έστειλε για να μας προστατεύει από τις παγίδες των δικών σας τον καπετάνιο Καλλέργη, ο οποίος μας διοίκησε με τόση αγάπη και αφοσίωση στην πίστη μας, ώστε σήμερα ακόμη οι απόγονοί του δεν θεωρούνται άνθρωποι αλλά θεοί εδώ κάτω. Ολη η Κρήτη ζει με την εμπιστοσύνη που έχει σ αυτούς και ότι και αν υποδείξει ο πιο μικρός απ αυτούς αμέσως το εκτελούμε με όλη μας την ψυχή. Και για να μη συλληφθούν οι Καλλέργηδες κύριοι από τους Φράγκους σας, δεν κατοικούν ποτέ όλοι μαζί στο ίδιο μέρος. Γίνονται όλο και πιο ισχυροί με την ομόνοια στις κορυφές της Δίκτης και των Λευκών Ορέων. Ο πιο ισχυρός από αυτούς κατοικεί ακριβώς εδώ. Βλέπεις ανάμεσα στην Ιδη και σε εμάς αυτή την πεδιάδα τη στολισμένη με μεγάλα χωριά σκορπισμένα εδώ κι εκεί; Δεν φθάνει κανείς σ αυτά παρά από δρόμους επικίνδυνους και ανώμαλους. Οι εξόριστοι όλων των τάξεων καταφεύγουν εδώ και οδηγούνται στον κύριο Ματθαίο Καλλέργη ο οποίος τους φέρεται πολύ καλά..” ……Αφού είχε πει όλα αυτά στρέφοντας προς το ανατολικό μέρος, ο καλόγερος με οδήγησε στον άρχοντά του, ο οποίος για χάρη της πόλης μας Φλωρεντίας , με δέχθηκε πολύ φιλικά. Κουβεντιάζοντας για πολλά πράγματα , ιταλικά και ελληνικά, ανεβήκαμε με αργό βηματισμό σ ένα βουνό, ενώ ο άρχοντας συνοδευόταν από τους υπαρχηγούς του…. …Σ αυτό το σημείο παρακάλεσα τον πρωτόπαπα με ζωηρή περιέργεια να μου διηγηθεί περί τίνος πρόκειται. Ζυγίζοντας τα λόγια του άρχισε μ αυτόν τον τρόπο: “Αφού ο κυρ Φωκάς ανέκτησε τη νήσο για λογαριασμό του αυτοκράτορά μας, ήρθε ο γιος του αυτοκράτορα στο νησί με δώδεκα από τους σπουδαίους άρχοντες της Πόλης, για να εξουσιάσουν το νησί. Παραχώρησε σ όλους αυτούς τους αφέντες εξουσία και γαίες. ……”
Η σημασία της παραπάνω αυθεντικής περιγραφής του Μπουοντελμόντι είναι πολύ μεγάλη για τη μελέτη της ιστορίας των Καλλέργηδων. Η ζωή τους, οργανωμένη πάνω στα βουνά, αφιερωμένη στην προστασία του Κρητικού στοιχείου που τους λάτρευε κυριολεκτικά “σαν θεούς” και προσηλωμένη στην ορθόδοξη πίστη, δεν αφήνει περιθώρια για αμφιβολίες. Ο Στυλιανός Αλεξίου – ο οποίος επισκέφθηκε το Μέρωνα για να έχει ιδίαν αντίληψη της περιοχής σε σχέση με το κεί μενο του Μπουοντελμόντι- αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία στη μαρτυρία αυτή, γράφει (10β):
” ….οι εκπληκτικές και από πρώτο χέρι πληροφορίες για τον αντιστασιακό ρόλο των Καλλέργηδων του Μέρωνα ακόμη στα 1415 , ενισχύουν την άποψη ότι αυτοί που επεναστάτησαν στα 1364- 1367 ήταν κυρίως οι Καλλέργηδες του Ρεθύμνου, και όχι του Κσάμου όπως υποστήριζαν ο Gerland και ο Ξανθουδίδης…. ” Η μνεία του”αυτοκράτορά μας” που γίνεται από τον πρωτόπαππα του Καλλέργη και η διήγηση του ιδίου προσώπου σχετικά με την καταγωγή των ορθοδόξων αρχοντικών οικογενειών της Κρήτης από τους “Ρωμαίους” της Κωνσταντινουπόλεως, συμβαδίζουν με τα αντιβενετικά αισθήματα που αποδίδει με μεγάλη σαφήνεια ο Μπουοντελμόντι στον κύκλο αυτό των Καλλεργών του Μέρωνα.” “Οι πληροφορίες του Μπουοντελμόντι δείχνουν ότι η πολιτική των Καλλεργών του Μυλοποτάμου δεν ήταν σ αυτή την εποχή φιλοβενετική όπως πίστευε ο F. Thiriet, La Romanie venitienne.”